Saturday, December 8, 2007

MARALAND, MARASAW NATA HNATLAHNA

MARALAND, MARASAW NATA HNATLAHNA

SaSa
Sixth Yrs, MD, YSMU
Armenia

Hnatlana mokhao tawta Maraland nata Marasaw zy he vawsai pa acha titah ngiachhi chhi hmeisei tah Mara rah thotlapa khi zy cha rei lei, Maraland Khipi pa acha pa Siaha he hmatah pacha khi acha. He article tah liapahlo tah avaw rei chai awpa cha Sasy amohohphana tawta hmotheipa hnatlana thati acha.

Hnatlana he eima hro tah peimaw chaipa acha pa hawta ahyrai tah hnatlana phapa eima hneithei chyu awpa he peimaw ngaita kawpa acha. Hnatlana thabyuh pacha dawtyh,thohna nata thohna-o chalei pata keimo sasyh tlaih he eima cha, chavata hnatlana kyh rei awpa lia heta keimo sasy kyh rei awpa, khisa totuna mopasia awpa nata apasi pathaina kyh rei awpah zy he khokha thaipa cha veih.

Keimo tlaihtah taotheipa hnatlahna

Hri-iah hlupi cha thahno rai hma a-ngai lei pata patlatheipa acha, Khazopa miapipa eima pohpa heta tlaleina hlupi tawta mia apachha thei pa hawtah hri-iah chichhi pazy pahleipadiah patah zialeina tawtah mia pabosa theina ahnei. Chysa Ataotuhpa Cho Khazopa ta chysapa ataopa chho liata avaw soh hawpa hri-iah tusao theina, pahleipadia theina thatlona he eima hnatlahna chata thohnapa (medicine) hlata hmo ataothei via pa acha, thohna pa he cha eima pohpa hmotaotheina zy adeichhytupa nata abaotupa deita acha.

Chasala chysa pa lilawtah apohpa mohoh phahlana, mohohthaileina, daoriathai leina vata nata pahno phahlana vata pohpa chho liatah pa-y sapa hri-iah pahleipadia theina, pohpa pabosa theina nata tlalei-zialeina ady theina thatlona zydua cha avaw pahleipadia haw tyh. Virus, bacterias nata fungus (lo-iah diediapa tlaleina hri-iah tlokhei tyhpa) hlupi cha pohpa thatlona he ahniathei vei ei, tlalei-zialeina hri-iah hlupi cha eima pohpa thatlona atla pahnai pa natah thlai mia abai tyhpa acha.

Chasipa tly ma, chhoparohpa tlyma akhei hawpa hri nata iah eima vaw hmo pa chhaota amiakhana liata eima tao tuachai awpa cha eima pohpa hmotaotheina he eima bao tuachai awpa abyu ngaita kaw... Kheita? Eibao aw...

Pohpa he pathaih chai pata so tua chai aw pa nata pualei pazy nata ahlana su lia so awpa.
Pohpa he aphachaitheina da hawta pahasa awpa, rakho phapa, pathaihpa liata pazia-pahasa awpa
Pati phapa hlupi nie thei awpa nata Ti pathaihpa, patlaochiepa, pasachiepa ahluchaitheina hawta do awpa.


Thohna he pohpa thatlona baotuhpa deita acha

Nasana ru kaw hmata chasala thohna rai hma abyu lei pata patlatheipa hri-iah hlupi a y, eima pohpa tlai heta hri-iah zy tawta mia pachhatheipa acha vata thohna he cha mia abaotu pa haw deita eima hmo awpa apei maw ngaita kaw. Pohpa pathaihna, pohpa pahasana, pati phapa ni hlu awpa nata Ti pathaihpa do hlu awpa zy he peimaw hmeiseipa acha.

Hnatlana he thohna hma/hmaleina liata apahnie khai lei pata, keimo pokha eima pohpa amohoh phana liata tlao apahnie via, Marasaw hlu via cha thotla liata khi asa ngala pa or thotla tawta avaw laiseipa eima cha va heta khipi pa thohna o, thohna y na su liata khi asa,laisei pa zy hlata sasy tah amohona da zy he eima thai via awpa nata eima chu via bei awpa thata eima peimaw hmeisei pa acha, acho liata roh pa hawta pohpa he pakha tatah eima mohoh thei khiacha hri-iah zy, tlalei-zialei nazy navaw hmotla maw ha chhaota hri-ia hlu via hecha pohpa thatlona tlai heta disao pata hri-iah zy cha avaw pahleipadia khai haw ty pa acha.

Tipathaihpa hmana he hnatlana thabyuhpa miakha acha

Tipathaihpa hmatheina he eima hnatlana hnaw chaipa acha ta silah reih chhei chachy ta aw mapi, chavata ahyrai pahrana su mai tah ti pathaipa he hmiapasa tua pa acha khiacha hnatlana chatah lobo pha kawpa eima boh tana acha.

Mara khi zydua tah thipathaihpa su liata khisa thei awpa achhuana nazy,khisaw zydua Tipathaihpa nata ahniatheina su lia pahrasa awpa achhuana zy, chysato tipathaipa dothei awpa pachhuapanona nazy hawpa he keimo generation (chha) cha dei cha lei patah chhathiepa avaw y awpa saw nazy cha taihta hnatlana ryuso kawpa hiena acha, rah hmasipa nata khipi pa liata khi asa penaw zydua chhao tipathai hmana, dohna ky laita eima pha hla chachyta awpa chavei, Ti pathai pa he luthlie nata pohpa ta amamaw hmeiseipa hmo acha.

Chysa rai he thohna hma lei pata hrothei hla aw pita Ti hma lei ta cha ahro thei awpa ei tla mapi, pohpa tlai heta 100 liata 57% he cha Ti ta taopa eima cha. Factory nata akhei hawpa rai-chahrapa ahria pa eima cha khia chhochhicha nocha rei tah tipathaipa he eima raihriana su la achakia leima thei awpa achhua su vei, achupa nata office rai ahria pachhao tah tipathaipa hma tah dao pazao thei leima awpa achhua su vei, he hmo zy he miataotupa nata eima popa tlaihta mia ahnawpa hmo acha.

Khito liata Ti he pakha tata mohoh thai pata, vao, sei, awh, sahro nata awvaw ie-pazo zy nata ahlana su liata Tikhao zy hneikhai theipa chasala cha hnatlahna kyh liata Mara rah he asosa via syulyu awpa acha. Khisaw zy hri-iah hlupi tawta abo theina cha thohna,dawty liata apahnie chachyta lei pata sasy amohoh thaina nata tipathaipa hmatheina lia he tlao apahniepa acha, “Tihnaw pathaihpa ahneithei pa khi cha thohna- o phapa ahneipa khi hlata kho achhi viapa acha”.

Tipathaihpa he hri-iah tawta mia apabo sa theipa ngala chalei ta chhopatlaipa chinano hlupi nata hri –iah patlana chata thohna phachaipa chhao acha, cancer nata HIV pasa nata athi pa he reikhi chhao cha mapi, Marasaw chhopatlaipa,chasipa, luchaipa vata khizaw miakho sai haw penaw malu deikua pacha kho, ngiakho achhi vei.

Maraland chava (stream&river) zy liata aloh ngala thla haw pa Tipasopa zy pasona chah, ahmana chah, ahmanazaw eima pahno phahla haw vata Mara khi hluvia cha tla laki liata paduapa cha ta Tipathaihpa tihnaw phapa apua ngalapa nata eima pahlasai haw, “Tipathaihpa hmapa he thina daw acha li sa thei” tapa he eima thei thla awpa apha ngaita kaw. He article he campaign taona hawta rohpa acha vata areitu zydua chhao Tipathaipa peimawna nata sasy amohohphana asozi campaign he arah pakaw via leima awpa tah author tawta ahawna nata anaopa acha hnei chyu ei.

Tipathaipa hmana lathloh

Ti he apathaih chaina su tawta la pata apathaih chaina su liata so awpa achhua su vei. Tikhao he sahro-awhvaw nata ie-o pazo-o zy nata pahniasa lei awpa achhua su vei.

Vao-awh, mie nata sei sahro awhvaw zydua he pakha tatah mohothai tah Ti pathaihpa nata pahniasa lei awpa peimaw ngaitakaw. Ti he patlaosa,pa-eih, atlao khai tawtah deita do awpa, Ti pa-eih, patlaosa leipa cha do rai lei awpa achhua su vei, khipi lia ki asa pachhao ta sawkha nata company zytah patopatia chiepa tipathaihpa he do aphahla chachyta kha ei si. Dawra, baka eima hma hlata Ti-sa pa liata pathaihsa tua awpa, pachaita hawti zy Ti eima pi titah Ti-nyu pualeipa rai hma lei awpah achhua su vei.

Pazosana- o, ie-o eima hma khai pata nata eima ku he tipathaih pa nata sabaw hma pata pasi chhyh awpa achhua su vei. Pati nie hlatah eima ku he pakha tah pasi chhyh awpah nata Daraw eima hma awpa zydua cha ti pathaih tah pasi chhyh awpa achhua su vei. Hmo khei hawpa eima nie awpa chhaota ku asikhai tawtah nata ni eima chhuapa hmo cha tipathaihpa ta pasipathai khai taw deitah nie awpa achhua su vei. Nie khaipata natah eima ku pasi awpa he eima diathla chachyta awpah cha vei.

Mara hawti hluvia cha chhohpatlaipa pasana chhoparahpa vata khizaw mia ama kho sai, chhohparapa, chhohpatlaihpa ahnei ngapa hawti rai cha chieni nata alo achytah pahlao pa Ti-pathaihpa pado sa hlu rai khiala hawti pa hro na cha buakha likaw tatah thlai napachha theih pah acha. Ti nyu laipa nyukha liata Alo (phiathla 1/8) nata chieni (Phiathla kha) pahlaopa he ahluchai pa hawta kha napado ngala thlaha khiacha hawti chhoparahpa cha thohna padopa hlata pha viata thlai avaw tlah thei ha aw.

Tipathaihpa hmotaotheina

Pavyuhpi, Rihpa nata chhola chha pasana, pachaita chhopatlaipa, chho parapa zydua cha Tipathaihpa, patlaosa chiepa hmatheipa he thohna phachaipa acha. Hnatlana phapa ahneipa Pohpa rai heta 57% cha Tipathaihpa he amamaw vata lyu, factory, restaurant, office nata khei hawpa liata rai eima chakao chhao rai tah Tiphathaihpa do pa he eima hnatlana liata peimaw chaipa acha pa he kha athei thlaha nachota tipathaihpa he do hlu awpa achhua leima su vei.

Eima vopa cho lia akia theipa hri-ia pakana zydua cha yparei, pavia lei pata Ti pasi leima awpa peimaw ta, hmazo eima phao tita chhao sabaw hma pata Tipathaihpa ta pasi leima awpa nata meikapa, pathapazopa zydua he cha Tichakua pata pakha tah pasipathaipa awpa a ngia, Raitha hawpa hri-iah acha pazy cha Tilalopa nata pasipathai awpa peimaw.

Chasipa (fever) chhaota pasapana rai he cha Tipathaihpa patlaochiepa hlupi do awpa peimaw ta Chasipa asa kaw pata apalopa (Temperature) zy akiasa kaw khia cha atlaleipa chysia zydua pahlu pata Tipathaihpa chakuapa nata apohpa zydua pada awpa peimaw.

Pazosana, ie-sana chocha rairuna ahneipa zydua cha Tipathaihpa patlaochiepa hlupi do cheingei awpa peimaw ta pakhupa nata huso rairuna, pachao tlaleina eima hmo tita Ti lalopa hu-akhi ngalapa chaha pa he thohna phakawpa acha, Thari-zori nata kuphei, phiakao pasana zy eima hnei khia cha Ti lalopa nata Ti asi pata massage (na)tao awpa apha chai, Hnaduthi alopa zy chhao Ti lalopa liata alo pahlao pata hnakhao lia padapa acha khiacha hnakhao thilo pacha thlai acha li ha aw. Ti pathaihpa ta eima pohpa hnatlana nata patlana liata hmo ataothei zi he acho liata palasa hlei khota chi hlupi ahnei.

Keimo pokha tlaita tao angia pa zy:-

Pazosana o, ie-o zy eima hma khai pata nata ku he sabaw ta pasi thei leima awpa, my eima thyu pata nata eima ku he sabaw ta thlai pasipathai ngathla, zozaw awpa.

Nocharei Ti eima si theileipa chhaota achy chaita hata eikha liata eithoh chha he cha keimo nata eima saw chy pata zy he Tipathaih kawpa ta Tipasi, Ti-asi thei leima achhua awpa, pheina pheiky akyu lei pata lyurapa pua lei awpa nata khotho pua tita pheiky pakyh my lei awpa.

Zah amo hlata nata my eima thyupa nata HA achatlao, pasipathaih leima thei awpa nata hmothlo-iah-hiapa eima niekhaipa nata eima ha he achatlieta pasipathai leima pa he eima ha chata peimaw hmeiseipa acha, Marasaw ahlu via cha ha mohoh pha leina vata nata pasipathai diathlana vata aha anapa, ha-pasana ahneipa nata ha-phaleipa eima hnei hlu ngaita kaw.

Sahro zy akhei hawpa rai pachai ta, i, awh nata vao zy he eima o chho rai ta angia bei lei awpa he chhokha nata vatla, khitla hnatlana chata peimaw hmeisei pa acha.

** Nonaw zy chata peimaw chaipa “ saw chy pata zy lyupa ama pua tita ( ie-sa tita) i (dog) rairai he hawti pa pualeipa pasipathai nawpa chata hmakhao rai lei awpa, Mara rah thotla khi zy liata nonaw hluvia cha chhokha liata i he hneikhai pita eima saw nazy lyupah pua tita apasipathaitu pa ta eima hma tyh, he hawtah i-hmapa he hawti nata chhokha hnatlana chata hmopha lei ngaita kawpa acha vata achatlietheina hawta he hawpa taoty pa he ba sai cheingei awpa, Tipathaihpa nata pasipathaihpa pa he phachai ta, Lyupa pua khai tawta hawtipa pualeipa zydua cha ie-sa tla- ie o lia kho khai haw chhy pa he hnatlana chata peimaw hmeisei pa acha”.

Khipipa liata khi asa pachhao ta toilet liata pasipathai awpa hmo zydua cha niedopa pasipathaina su, common tihmana su zy liata pasipathai chachyta lei awpa nata hawti chypata zy mohohna kyh liata pakha tah asosi awpa.


Eima poh nata lu lia zy ta apahra ty pa ahri nata sihma hawpa zy chhao he tlaleina aphaotheipa acha vata zatah poh eima bupa natah chysia eima la tyh pa zy he nohsapa liata ycharei tah zawthei leima achhua su vei pachai ta thotla khi asa pazy.


Pawnaw zy chhao Ti pathaih kaw pata pasikhai tawta Nonaw kiapa liata y pa he hnatlana chata hmopha kaw pa chata chahawna hra ta Nonaw chhao Ti Pathaihkaw pata pasipathai khai tawta Pawnaw kiapa ycharei pa he Nopinova likaw hnatlana chata hmo peimaw kawpa acha, lyula taw vawtlo pa nata Ti asi leitah rakho azia pazy he hnatlana chata hmopha kawpa cha chachy ta vei.

Pakhu pa nata pachao lacha tlaleina a y tita eima pachie he khotho nata oka lia zy pachhao chachyta lei awpa nata asu lia so awpa peimaw tah athyuna su lia thyu ty awpa he peimaw hmeisei, chavei khiacha pachie taw heta hri-iah hlupi cha chysa hropa hnota paka theipa acha hra.


Eima o nata oka zy, dawra phiabu zydua he ycharei ta pasipathaih leima thei awpa nata sahro awhvao rai cha, ie o nata pazosana o la angia bei lei awpa he peimaw ngaita kawpa acha.

Chhokha liata atlaleipa eima hnei tita rakho nanopa nata nidaona anano pata patopatia awpa nata pachaita hawti zy ama cha khiacha aphachai, pathai chaipa tah mohoh pha awpa angia ngaita kaw. Kupato, pheipato zy asei hlata tai khai haw chhei awpa pachai ta hawti nazy kuphei pato he asei pata so ngai lei awpa.

Chichhie kawpa cha ao-ma mei ( chahnamei) nata karaoti ahma pa malu zy notato eima po via leima pa ha acha, he hawpa hmo phalei ngaitakaw pazy he eima pohpa popaloh pa zydua tlaleina atlokhei hmeisei pa nata kesa ( cancer) chichhipa hlupi mia pahneisa theipa acha vata chahnamei nata ao-mamei, karaoti hma pazy he athei pa mai cha achatlie pata basai cheingei awpa nata eima saw nazy chhao he hawpa hrochichhie pa zy he ha ama la leinaw pa ta thata avaihkhana hnei cheingei awpa he peimaw hmeiseipa acha.

Niedona ky liata amohona

A ei hlupi rei haw chhaota rei chynei hy sila Tipathaihpa dotheipa nata hmathei pa he eima hnatlana chata peimaw chaipa tapa he kha athei thla ha su vei.

Mathawpa (flies) thlohmiapa zy ta atlo theileina su, chakuapa byuh, thobei tlyma, akhei hawpa byu, kaobei, bizu chho zy liata Ti nata niebao zy he abo Kaw pata paso awpa, chhohla, nihla ta pakha tata pasipathai leima awpa.

Tiha zydua, sa zydua he pakha ta ahmo na taih, adai na taihtah chho khai tawta deita nie awpa nata nibao laibapa pazydua cha su phapa lia pabosa awpa nata aroh apahna hawpa khei hawpa niebao rai cha ni hy khei lei awpa, roh pahna hawpa niebao zy he pohpa chata chaima atlo khei thei pa acha.


Chhokha liata TB hawpa tlyma, tlaleina chichhipa ahnei pazy ama y khia cha dawra nata phiabu anano pata niebao pie awpa, atlapa zy nata niekho dokhoh lei awpa, Dawka miakha liata atla lei pazy nata niekho na vata chhokha zydua tlaleina ama hmo thei, TB pasana ama hmothei.

Vatla tah tao angia pazy:-

Tihnaw nata Tikhao zy he akhi tlaita aphachai theina hawta mohoh awpa peimaw hmeisei, sahro-awhvao zy rai cha Tikhao kiala pangaisa chachyta lei awpa nata Tikhao he dopa chho lia cheingei ta so thei awpa, khitla liata hmopualeipa thyuh pazy dua Tikhao nata ahla na su liata thyuh awpa he vatla hnatlana chata peimaw hmeisei pa acha, Mara rah chho ta liatah eima hnei laka pa chava nata Tikhao zydua cha apathaih chaina hawta so awpa nata keimo pokha ha y haw tlaitah hmo patah mohoh pha leima awpa peimaw.

Khitla liata apualeipa thyuhna he asu paryuhpa hnei tah asu taopa chhota liatah vaih nata khitla zydua apualeipa thyuh tyh awpah, asu hro pa la apualei pa athyuh pa cha abyuna hawta chhorei awpa zy chhao Khitla zydua hnatlana liata peimaw kawpa acha. Meita raothei pa pualeipa cha mei tah rao awpa natah meitah raothei leipa pualeipa zy cha alei khao liata apabu ta pabu awpa he apha chai.


** Khitla liata o-to apaduapa maitah ie-o nata Pazosana o phapa hneikhai awpa ( Thotlapa khicha so chy sila Mara rah Khipipa Siaha lia hmata ie-o, pazosana –o phasipa ahneileipa ama hlu kaw chy pachhao he pacha khi acha)**

sahro-awhvao nata fly raitah toilet (ie-o)chho angia thei lei awpa nata mathawpa he pakha tah vaih awpa peimaw ta, toilet roha chhietu lei awpa ta meiphao nata chemical zy chhao he ahneithei chata cha mia leima awpa abyu tah , ie-o he aleikhao akathu kaw pata chao awpa ( system pha viapa taotheipa zydua cha alykhei tla acha) nata o-dyu maita hnei khai cheingei awpa he peimaw ta ie-o ahnei leipa zy cha akhi tlaita bao awpa nata pahneisa cheingei awpa peimaw ngaita kaw, ie-o hma khai nata Tita pasipathaih theipa phachai ta Tita eima thei lei chhao ta apathaina hmo sakha kha hma pata eima pasipathai awpa peimaw, miamahropa tlyma, ramaw pua kawpa tlyma, chahna (paper) puakaw pa zy ta apasi pathai pa he eima hnatlana chata chichhi ngaita kawpa acha.

Khitla liata sahro eima hnei pa zydua he a o ta sa khai pata khotho ama pua lei awpa he vatla-khitla hnatlana chata peimaw kawpa acha, eima rah liata no-a chhi kawpa cha a-hna, lasi pa zy he ku phei hnei hlei leipa eita chasala sado dokha pita sado chho lia khawhlo pita kuphei ahneipa vao nata awh zy he khotho la tlao eima palaih sa,pachai pata Vao, awh nata i zy he hri-iah hlupi aphao theipa ama cha vata a o ta sa thei patah a-o chho liatah mohoh pa he khitla hnatlana chhokha hnatlana chata angia ngaita kawpa chata khitla nata avaih kyh pachapa ahy rai tah eima tao awpa acha.

Pasana, tlaleina tawta avaihna, pakhana

Pasana patlapa hlata tlaleina tawta avaihna he peimaw viapa acha, tlalei-zialeina tawta pakhana, avaihna eima ti tata sasy apasipathaina lilaw he peimaw chaipa acha.

Keimo pokha pasithaihna tawta athao pata chhokha, vatla, khitla nata khi rah zydua chhao apathaih chai theina hawta padua thei khiacha keimo chha dei cha lei pata eimasaw nata samohpa avaw y awpa zydua cha chhao vaccination (hri pakhana thohna akapa) eima cha.

Chhopasana, pakhupa, vopa pasana riatha, chhohri, chhopatlaihpa, chhoparahpa, chasipa nata hri-ia hlupi zy cha chysa pakha nata pakha likaw ta rainao kawpa ta asi pahlietheipa, pakatheipa acha va heta sasy pasipathaina, pohpa thatlona mohohphana, pohpapachiapa zydua amohohphana tah eima vaih awpa he peimaw hmeiseipa acha, pachai ta sexual transmitted infection HIV, syiphilis, any STI etc... achakuchakiena tawta paka theipa hri-iah zy chhochhi hecha pakha tatah eima vaih thai awpa peimaw hmeisei, chakuchakie tao hlata safety (abona) he eima pacha tua awpa peimaw ngaita kaw, HIV hri-iah phao khai tawta angiapachhina cha hro riethei chhichaipa acha tapa he atla leipa zy hlupi nata author tlaihta research taona tawta pahno pasiapa acha, adaiti tlo hlata cha tao lei awpa he pha chai tah akhei hawpa kyh vata ma diasu phaleichaipa tlo haw khiacha condom (apakyh) hma awpa vawmyu bei kha ei.

Avaihna eima tah titah o chho nata khotho la sahro-awhvaw eima hneipa zydua chhao he vaihthei, pakhathei awpa peimaw kawpa acha, tlaleina hri-iah tawta avaihna phachaipa zy cha pohpa he pakha tatah mohoh thai, pasipathai, thapatlo, baichha tah pohpa taotheileina khola hmochhi pazy yzi-nocha chhie pa (sahma, ciggrette, unsave sex) zydua sisai na he acha.

* Khitla nata vatla zy he tlaleina hri-iah zy tawta eima pachhathei leipa chhaota khitla liata tlalei-zialeina atlokheitupa eima cha lei awpa he apeimaw ngaita kaw, arei pakho nata ie-o asa kholeipa cha vatla hri-iah tlokheitupa pakha acha tasila reichhei mapi*

Aryrai tah hnatlana phapa ahmo khopam ahnei khopa maicha acho lia vaw roh pazydua he miakha nata miakha tah ala leima patah nokha hno nokha achadaipazi leima awpa achhua su vei, eima hmia liata hmotao awpa eima hnei pazy cha myla chata aso khao lei pata atahma tlaitah thlaitao su vei, keimo mo pakha chata dei chalei pata chhokha, khitla, vatla, Maraland cho lia tah hnatlana atlokheitu pa eima cha thei hrana hahta.

No comments: